Một cuộc đấu giá hạnh phúc - Đọc truyện ngắn Vợ nhặt của Kim Lân (Nguyễn Tấn Ái)

Một cuộc đấu giá hạnh phúc

(Đọc truyện ngắn "Vợ nhặt" của Kim Lân – Nguyễn Tấn Ái)

Kim Lân (1920 – 2007) nổi tiếng là cây bút có biệt tài về truyện ngắn, tiêu biểu cho sáng tác của ông là hai truyện ngắn nổi tiếng Làng và Vợ nhặt. Bút mực khen văn tài của Kim Lân trong hai truyện ngắn này có lẽ đã dày hơn một nghìn lần độ dày của chính tác phẩm: tạo tình huống, xử lí nhân vật, ngôn ngữ kể chuyện…

Tôi đồng tình với nhà giáo Đỗ Kim Hồi trong lời phát biểu: Xét về văn chương thì cái Vợ nhặt có phần hơn cả cái Làng. Trong các nhân vật văn học, không kể các loại nhân vật minh họa, chỉ nói đến các nhân vật văn chương thực sự vào loại hiếm như Huấn Cao (Nguyễn Tuân), Chí Phèo, Cu Lộ, Lão Hạc (Nam Cao), Mị (Tô Hoài)… thì tôi xếp anh cu Tràng của Vợ nhặt vào loại nhân vật ưu tiên mỗi khi đọc lại. Cái lạ, cái hấp dẫn nhất của nhân vật với tôi là ở chỗ nhà văn đã đặt vào nhân vật có phần khù khờ ấy một khát vọng hạnh phúc đến đáng kính, và đã giải quyết thật thuyết phục.

Mỗi lần đọc lại truyện “Vợ nhặt”, tôi bao giờ cũng lật ngay cái trang nói chuyện Tràng nhặt được vợ trên chợ tỉnh, và dù lần thứ mấy mươi vẫn nguyên xi cái thú vị ban đầu ngộ ngộ: anh cu Tràng đang làm một cuộc đấu giá vô tiền khoáng hậu – Một cuộc đấu giá hạnh phúc.

Khởi từ một cuộc chơi, một lời nói chơi: “Muốn ăn cơm trắng mấy giò / Lại đây mà đẩy xe bò với anh”, rồi cái cuộc chơi ấy cứ phăm phăm ráo riết thành cuộc thật tự lúc nào mà chính Tràng cũng không kịp nhận ra. Thử rà xét lại các đương sự xem thái độ của người trong cuộc thế nào? Người đàn bà là sản phẩm của mùa đói, thôi thì đủ cái lệch vẹo: nghe ăn thì “lon ton”; mất ăn thì “cong cớn”, “sưng sỉa”; thấy ăn thì “mắt sáng lên”; được ăn thì “sà xuống”; khi ăn thì “cắm đầu”;… Và khi thị “cắm đầu ăn một chặp hết bốn bát bánh đúc” thì tôi nghĩ cái dạ dày của thị đã tiêu hóa nốt chút lòng tự trọng cuối cùng mà người ta vốn quen dành cho những người đàn bà! Ấy đó là chân dung người đàn bà, phải có cái chân dung ấy thì mới hiểu hết bí mật trong thế giới khát vọng của Tràng.

Tràng đã bỏ ra những gì để có được người đàn bà ấy? Thử làm một phép thống kê: bốn bát bánh đúc, một cái thúng con, vài thứ lặt vặt, lại còn rình rang đi chợ tỉnh và kết cuộc là vào hàng cơm “đánh một bữa thật no nê”, lại vì thị mà liều lĩnh mua thêm hai hào dầu giữa mùa đói.

Mọi con số thống kê đều trở nên mù điếc nếu không đặt vào thời giá. Ở cái thời mà chị Dậu vét cả chó, cả con cũng chỉ được định giá có hai đồng mốt, và ba đồng là mua đứt cả một đời người con trai lão Hạc. Lại nữa, Tràng đã chi tiêu hào phóng trong cái khung cảnh “người chết đói như ngả rạ”, còn người sống thì “đi lại dật dờ xanh xám như những bóng ma”. Và cái âm thanh của tiếng quạ “gào lên từng hồi thê thiết”, mùi vị khét lẹt của đống rấm, màu xám xịt của bầu không khí còn in hằn trên gương mặt của bà cụ Tứ đã trở thành bảng tổng phổ của mùa đói. Cái chân giá ấy đã nói ít nhiều về cái giá mà Tràng đã bỏ ra. Song vẫn chưa sáng nghĩa mấy nếu ta chưa tính đến gia sản của Tràng. Mà Tràng thì có gì ? Một chiếc áo nâu tàng, cành dong dấp cổng, căn nhà rúm ró xiêu vẹo, và cố kê khai nữa thì có thể kể thêm một đống rác “nằm tung banhd ngay lối đi”, một cái ang chứa nước, một đống quần áo vắt “khăm mươi niên” từ năm này qua năm khác. Ngay cả bữa ăn đãi nàng dâu mới mà bà cụ Tứ đã cố mĩ từ hóa nó lên thành “chè khoán” cũng chỉ là nồi cháo cám đắng chát, nghẹn bứ trong cổ họng. Có thể nói Tràng đã bị “âm chi” trong vụ mặc cả nổi tiếng này! Tràng đã ngã một cái giá quá đắt so với cái giá vốn có ở thị, đến độ người đàn bà cong cớn ấy đã phải có lúc cau mặt: “Hoang nó vừa thôi chứ!”.

Mà chưa thấm thía gì so với thái độ của Tràng. Nào có ai ra giá mà Tràng ngã giá. Tưởng tượng tôi cứ thấy cái cảnh đấu giá lạ lẫm, ở đó chỉ có Tràng mặc cả với mình. Anh liên tục ra giá, rồi phá giá, rồi nâng giá: ăn giầu không ăn thì cho ăn bánh đúc, ăn no rồi sắm sửa, sắm sửa rồi ăn sang, ăn sang rồi lại lo mua dầu thắp sáng. Lại mời chào đon đả. Đã thế, anh chàng lại ra cái dáng đắc ý của một đứa trẻ được cuộc, lại được cuộc rất nhàn nhã (“tầm phơ tầm phào đâu có hai bận, thế mà thành vợ chồng”). Trên đường đưa thị về nhà, mặt anh chàng cứ phởn phơ tợn.

Mỗi lần nghĩ về anh cu Tràng, trong trí tôi lại cứ hiện lên bóng dáng anh nông dân nào đó trong một bài ca dao, mà hắn cũng bà con họ hàng thân thuộc với Tràng, nghĩa là cũng “rớt mồng tơi”, nhưng cũng lại có cái ao ước rất sang:

“Giá mà anh lấy được nàng

Để anh mua gạch bát tràng về xây

Xây dọc rồi lại xây ngang

Xây hồ bán nguyệt cho nàng rửa chân”

Rõ là sang trọng nhé! “Chiếu Nga Sơn, gạch Bát Tràng” mà. Người nông dân ấy trong tình yêu đã dám mơ một giấc mơ sang trọng, đã dám yêu trong tư cách của một bậc đế vương, bởi đã tòa ngang dãy dọc lại còn có nguyên cả một chiếc hồ chỉ để… “cho nàng rửa chân”. Dương Quý Phi bên Tàu cũng chỉ sang trọng đến thế mà thôi. Và nhân vật Tràng của Kim Lân cũng ứng xử với tình yêu một cách thật là sang trọng. Ra là trong thế giới tâm hồn bí mật của con người vừa nghèo vừa xấu lại hơi lẩn thẩn ấy luôn ngầm giấu một khát khao hạnh phúc mãnh liệt, nên khi có cơ hội thì chàng quyết đuổi bắt cho kì được, dù phải trả bất cứ giá nào!

Đọc Vợ nhặt, ta thấy ở Kim Lân một tấm lòng thật đôn hậu. Ông trân trọng phẩm giá con người, nhất là những người nông dân cùng khốn. Chính vì vậy mà trong Tràng là bao nhiêu vẻ đẹp: yêu thương, san sẻ, hiếu thảo, có trách nhiệm với vợ con… Song nếu chỉ có ngần ấy thôi thì tôi e rằng gương mặt nhân vật sẽ nhạt đi biết bao nhiêu so với hàng loạt các nhân vật cùng phẩm chất. Cái làm nên nét đặc biệt ở Tràng chính là một khát vọng hạnh phúc đến đáng kính. Và làm nên cái duyên văn ở Kim Lân trong xử lí nhân vật là đã tìm ra một tình huống độc đáo: Một cuộc đấu giá hạnh phúc, từ đó mà mở ra kho tàng khát vọng giấu kín ở những con người ngỡ không chân giá. Đó là cái tài, cũng là cái tình của Kim Lân.